OP DEZE PLAATS

BEVOND ZICH HET 'KAMP SCHOORL'

WAAR DE NAZI-BEZETTER TUSSEN

DECEMBER 1940 EN OKTOBER 1941

JOODSE EN POLITIEKE GEVANGENEN

VASTHIELD VOORDAT ZIJ NAAR ANDERE

KAMPEN WERDEN OVERGEBRACHT.

VOOR HEN BEGON HIER EEN LIJDENSWEG

WAARVAN DE MEESTEN NIET TERUGKEERDEN

Inleiding

Kampgeschiedenis

Bewaking

Getuigenissen

Boeken

Foto's

Links

Contact

Nieuws

Inleiding

Niets herinnert meer aan wat zich van februari tot november 1941 heeft afgespeeld aan de Oorsprongweg in Schoorl in het hier toentertijd gelegen concentratie- en interneringskamp Schoorl.

Maar voor ongeveer 1900 mensen was kamp Schoorl de eerste etappe van een lange lijdensweg naar de nazi-kampen elders. Meer dan 1000 van hen, voornamelijk joodse en politieke gevangenen, zijn daarvan niet teruggekeerd.

Zo staat het ook op het monument, dat op initiatief van de Vriendenkring Mauthausen in 1991 voor hen is opgericht, op de plaats waar zich vroeger het wachthuisje bij de ingang van het kamp bevond.

Wie deze poort gepasseerd was, bevond zich achter prikkeldraad, ten prooi aan vernederingen, mishandeling ook, rechteloos, overgeleverd aan de willekeur van de Duitse bezetter.

Wij weten nu, dat dit kleine, tamelijk onbekende kamp, ook al vielen hier geen doden te betreuren en functioneerde het maar kort, een even onmisbare als onheilspellende schakel was in de nationaalsocialistische politiek gericht op de vernietiging van de joden en het joodse leven in Europa en van degenen die zich tegen de Duitse bezetter verzetten.

Het levend houden van de herinnering aan Kamp Schoorl is daarom tegelijkertijd het levend houden van de herinnering aan de Tweede Wereldoorlog. Kamp Schoorl maant ons, alert te zijn op de dreiging van oorlog, op discriminatie en antisemitisme.

De geschiedenis van Kamp Schoorl is uitvoerig gedocumenteerd in het boek Het Kamp Schoorl van Albert Boer en met deze website Kamp Schoorl van Hans Teijgeler bieden zij samen een schat aan informatie over het kamp.

De jaarlijkse herdenking Kamp Schoorl , begin juni (zie hier voor details) wordt georganiseerd door de gemeente Bergen, de Vriendenkring Mauthausen en het Comité Kamp Schoorl.

De herdenking vindt plaats aan de voet van het monument. Wat Kamp Schoorl voor hen die door de poort naar binnen waren gegaan betekende, wordt in de slotregel van de tekst op het monument zo omschreven:

"VOOR HEN BEGON HIER EEN LIJDENSWEG WAARVAN DE MEESTEN NIET TERUGKEERDEN".

Comité Kamp Schoorl

Disclaimer

Comité Kamp Schoorl

Een  plaatselijke steunpunt te zijn om de herinnering aan  Kamp Schoorl levend te houden:  dat is de doelstelling van het Comité Kamp Schoorl. Ieder jaar vindt er een herdenkingsbijeenkomst plaats bij het monument Kamp Schoorl aan de Oorsprongweg.

De oprichting van het monument was een initiatief van de Stichting Vriendenkring Mauthausen en herinnert met name aan de 700 joodse jongemannen die in februari en juni 1941 bij razzia's werden opgepakt en naar kamp Schoorl gebracht. Van hieruit werden ze gedeporteerd naar het concentratiekamp Mauthausen waarvan slechts twee van hen de hel aldaar overleefden.

Sinds de onthulling van het monument  organiseert het gemeentebestuur  in juni de  herdenking. Eerst in samenwerking met de stichting en toen de leden van het bestuur van de Vriendenkring op hoge leeftijd geraakten hebben een zestal mensen  uit de gemeente Bergen die zich persoonlijk betrokken voelden, in 2005 een comité gevormd om het plaatselijk voorwerk voor de herdenking voor haar rekening te nemen. De verzetsstrijdster mevrouw Mirjam Ohringer verbonden aan de Vriendenkring Mauthausen is van grote betekenis geweest voor het ontstaan van het monument en de jaarlijkse herdenking. Na haar overlijden in mei 2016 is ter ere van haar een boom geplant in de directe omgeving van het monument..

Het comité onderhoudt  contacten met de Schoorlse basisscholen die het monument geadopteerd hebben. Bij toerbeurt nemen de groepen acht van de scholen met gedichten en tekeningen deel aan de herdenking. Het comité voorziet de scholen van lesmateriaal en assisteert bij de voorlichting over het kamp.

Bij voorkomende gelegenheden assisteert het comité bij tentoonstellingen die worden gehouden in het Buitencentrum De Schoorlse Duinen  van Staatsbosbeheer.

De  website Kamp Schoorl is opgezet door de heer Hans Teijgeler en wordt door hem onderhouden met inbreng van de leden van het comité.

Op uitnodiging van het comité hebben vanaf 2008 de volgende gastsprekers het woord gevoerd; Bloeme Evers-Emden, Rabbijn Benjamin Jacobs, Ed van Thijn,  Tamarah Benima, Judith Belinfante,  Job Cohen,  Hedy d`Ancona,  Joël Cahen,  Gerdie Verbeet,  Rony Naftaniël en in 2018 Evelien Gans. Van een aantal van hen zijn de toespraken te verkrijgen bij het comité.

Kampgeschiedenis

Het Kamp Schoorl werd in de nazomer van 1939, bij aanvang van de algemene mobilisatie op 28 augustus, gebouwd door het Nederlandse leger en  ingericht als legerkamp op de plek waar het huidige Buitencentrum van Staatsbosbeheer is gevestigd. De militairen werden tijdens de bouw gelegerd in het nabijgelegen Doopsgezind Broederschapshuis met als gevolg dat de plusminus 60 aldaar gehuisveste protestantse Joods-Duitse vluchtelingen op 25 augustus  plots naar elders  verplaatst moesten worden (bron: periodiek Cultuurhistorische Vereniging Scoronlo nr. 33) Het kamp werd op 25 november 1939 in dienst gesteld.

Kamp Schoorl was het eerste gevangenenkamp dat de Duitsers in Nederland inrichtten. Eind oktober 1941 werd het in die hoedanigheid gesloten, waarschijnlijk omdat het te klein was, te dicht bij de kust lag en bovendien te ver verwijderd van een spoorweg

Kamp Schoorl diende als legerkamp, als interneringskamp, als concentratiekamp en als laatst na de oorlog als conferentieoord(!). De geschiedenis van gebruik is, globaal, de volgende.

Nederlands legerkamp

Van 25 november 1939 tot mei 1940 heeft het zes compagnieën reservetroepen van het 21e Depot Bataljon VIIIe Infanterie gehuisvest (zie ook hier). Tijdens de meidagen heeft de in Schoorl gelegerde eenheid niet aan de gevechtshandelingen deelgenomen.

Duits legerkamp

Na de capitulatie van Nederland op 15 mei 1940 is het kamp een maand in gebruik geweest bij een onderdeel van de Wehrmacht.

Duits Interneringskamp

Geallieerde burgers uit landen waarmee Duitsland in oorlog was, werden in  de loop van juni 1940 in  Schoorl geïnterneerd: Franse en Belgische mannen, ook Engelse mannen en vrouwen. De allereerste geïnterneerde was trouwens een Nederlander: klik hier voor het verhaal van  Josephus Hubertus (Hub) Frenken . De jongens jonger dan achttien jaar werden direct vrijgelaten; zo ook een groep Elzassers die aanhankelijkheid tegenover de Duitsers betoonden. De Fransen en Belgen werden na ongeveer twee maanden vrijgelaten. De Engelsen werden op 3 september 1940 naar het civiel interneringskamp Ilag VIII  in Tost (het huidige Toszek in Polen), getransporteerd. In december 1940 werden veertig Engelse vrouwen geïnterneerd; een deel van hen werd in februari 1941 naar Liebenau gebracht, een ander deel naar Vittel in de Vogezen in Frankrijk.

Duits Durchgangslager

Op 23 februari 1941 kwam de eerste groep gevangenen, Joodse jongemannen, aan en werd het toen lege kamp gebruikt als concentratiekamp (Durchgangslager), totdat die functie op 26 oktober 1941 overging op Kamp Amersfoort. Het is met name deze periode dat de naam van het kamp zich moet voegen bij de anderen waar de Duitsers misdadig optraden.  Deze periode wordt apart behandeld onder het hoofdstuk Gevangenen.

Duits Legerkamp

Tot het eind van de oorlog waren eenheden van de Wehrmacht en de Organisation Todt in het kamp gelegerd, waaronder het 787e Turkestanse Infanterie Bataljon dat bestond uit krijgsgevangen Turkmenen die in Duitse krijgsdienst waren getreden, de zogenoemde "Osttruppen".

Nederlands Bewaringskamp

Na de bevrijding in 1945 werd het kamp, als een van de 32 kampen in Noord-Holland, tot eind 1946 gebruikt voor internering van SS-ers, NSB-ers, Jeugdstormers  en andere collaborateurs. Onder hen veel NSB-burgemeesters. In totaal waren er ongeveer 2000 gevangenen. De bewakers  waren voornamelijk dienstplichtige Nederlandse militairen.

Nederland legerkamp  

Van eind 1946 tot september 1947 heeft het kamp nog dienst gedaan als legerkamp voor het Nederlandse leger. Omdat eerst een grondige verbetering van de barakken en het sanitair noodzakelijk was, konden de eerste soldaten van het IIIe Regiment Uitrustings Troepen er pas in het voorjaar van 1947 gehuisvest worden. In augustus en september  diende Schoorl als trainingskamp voor soldaten die ingezet zouden worden tijdens de Tweede Politionele Actie in het voormalige Ned. Indië.  Daarna stond het leeg. Klik hier voor een collectie foto's uit de nalatenschap van Piet Binkhorst, die in 1947 in Schoorl gelegerd was.

Esperantisten

In de zomer van 1948 werd  een Internationaal Congres voor  Jeugdige Esperantisten in het kamp gehouden .

Afbraak en hergebruik

Begin 1949 werd het kamp gesloten en afgebroken. Een van de barakken is toen in het dorp 't Veld neergezet als clublokaal:

Gevangenen

In de bijna anderhalf jaar dat kamp Schoorl door de Duitsers werd gebruikt, eerst als interneringskamp en daarna acht maanden als concentratiekamp in de functie van ‘Polizeiliches Durchgangslager" hebben in Schoorl ongeveer 1.900 mensen gevangen gezeten. Voor  ongeveer 1000 van hen werd het kamp een "voorportaal van de dood".  Van de twee groepen Joodse gevangenen werden in totaal 689 man doorgezonden naar buitenlandse concentratiekampen en, op twee na aldaar vermoord. Van de politieke gevangenen, bijna allen lid van een communistische organisatie werden er meer dan 250 in Duitsland gedood, voornamelijk in concentratiekampen. Er zijn nooit meer dan 750 gevangenen tegelijkertijd opgesloten geweest. Voor zover bekend is niet één gevangene gestorven in Kamp Schoorl.

De eerste groep Joodse Gevangenen

Op zondag 23 februari 1941 arriveerden 425 arrestanten in kamp Schoorl, aangevoerd per trucks. De temperatuur was net boven het vriespunt. De Joodse mannen waren door de "Grüne  Polizei" in de namiddag van zaterdag en in de loop van die zondag naar willekeur tijdens een klopjacht in de hermetisch afgesloten Jodenbuurt in Amsterdam op straat opgepakt, samengedreven, mishandeld en afgeranseld en  afgevoerd naar  Schoorl.  

De aanleiding tot deze razzia  was door de WA-leden geprovoceerde ongeregeldheden in de Jodenbuurt. Eind 1940, begin 1941 waren namelijk WA-leden begonnen met anti-joodse acties. Bij cafés en andere uitgaansgelegenheden op het Rembrandtplein-Thorbeckeplein hingen ze ongevraagd bordjes op: 'Joden niet gewenst'. Bovendien terroriseerden ze de bewoners van de oude joodse buurt, aan de andere kant van de Amstel.

De WA, de 'Weerafdeling' van de NSB, wekte sinds het begin van de bezetting toch al veel weerzin in Amsterdam door haar provocerende houding van 'de straat is van ons'. Knokploegen van joodse en niet-joodse Amsterdamse 'gozers' traden tegen de WA op. Er vielen over en weer rake klappen. Op 11 februari 1941 raakte WA-man Koot bij zo'n vechtpartij dodelijk gewond.

Hierop reageerden de Duitsers onmiddellijk met een reeks maatregelen: a) de jodenbuurt werd voor enkele dagen afgesloten en er werden arrestaties verricht, b) enkele vooraanstaande joden moesten als 'joodse raad' de buurtbewoners tot kalmte manen. Dit gebeurde op 13 februari, toen de diamantair A. Asscher een toespraak hield in de Diamantbeurs op het Weesperplein, c) de joden moesten 'hun wapens bij de politie inleveren' (er waren nauwelijks wapens), en d) de WA moest uit de buurt wegblijven.

Over de joodse buurt daalde nu een onheilspellende sfeer neer. Die sfeer van spanning en geweld bleef in Amsterdam aanwezig. Op 19 februari 1941 drongen enkele mannen de joodse IJssalon Koco in de Van Woustraat binnen. De zaak was gesloten, en met een houten betimmering afgeschermd. De verdedigers van Koco, die meenden met WA-lieden van doen te hebben, zetten als verdediging tegen de indringers een cilinder ammoniakgas open (ammoniakgas doet dienst in koelmachines). Maar deze indringers waren niet van de WA, maar van de Duitse politie. Het kon niet erger. De Duitse autoriteiten riepen dat er een 'aanslag' was gepleegd op hun personeel.

Strafexpeditie tegen de joden'

Op zaterdag 22 en zondag 23 februari 1941 hield de 'Grüne Polizei' (Ordnungspolizei, Duitse ordetroepen gekleed in groene uniformen) grote razzia's in de buurt. De Duitsers noemden dit een 'strafexpeditie tegen de joden'. De Amsterdamse politie moest aan de razzia's meewerken. Joodse jongens en mannen  werden willekeurig opgepakt, samengedreven op het Jonas Daniel Meyerplein , mishandeld en in een lange rij legertrucks naar Schoorl weggevoerd (zie onder meer www.verzetsmuseum.org. Februaristaking).

In de daarop volgende vier dagen werd een aantal van hen om medische redenen weggestuurd. De overigen, 389 in totaal, werden gedeporteerd naar concentratiekamp Buchenwald.,

Op 22 mei 1941 werden 342 overlevenden van Buchenwald op transport gezet naar concentratiekamp Mauthausen, waar zij in de steengroeve op zeer wrede wijze werden behandeld. Binnen enkele weken kwamen zij allen om. Ze werden vermoord of pleegden zelfmoord; dit laatste gebeurde zelfs enkele malen collectief door hand in hand in de steengroeve te springen.

De tweede groep Joodse gevangenen

Op 11 juni 1941 vond in Amsterdam-Zuid opnieuw een razzia plaats. De bezetter greep sabotage-acties aan om deze actie te motiveren. Uit vrees voor reacties als in februari, besloot Willy Lages, hoofd van de SD in Noord-Holland  geen straat-razzia’s te organiseren maar de slachtoffers van huis op te halen. Onder valse voorwendselen vroeg hij de Joodse Raad om de lijst met namen en adressen van de leerlingen van het Joodse Werkdorp in de Wieringermeer, die in maart 1941 gesommeerd waren naar Amsterdam te komen. Zij zouden nu weer mogen terugkeren. Omdat veel leerlingen de zaak niet vertrouwden en onderdoken, werden er te weinig mensen opgehaald en vonden er alsnog razzia's plaats in cafés en joodse sportclubs.

In de nacht van woensdag 11 juni en in de vroege ochtend van 12 juni kwam deze groep in Schoorl aan. In totaal 310 jongemannen.  Vermoedelijk moesten het gezonde  mannen zijn want na een paar dagen werden er negen namen afgeroepen van mannen die vervolgens om gezondheidsreden het kamp uit werden gestuurd.  Veertien dagen later werden de gedetineerden per trein naar concentratiekamp Mauthausen op transport gesteld, waarvan er later nog 96 doorgezonden werden naar euthanasiecentrum Schoss Hartheim.

Van de in totaal 689 joodse jonge mannen  van deze twee groepen die gedeporteerd werden  overleefden slechts twee de concentratiekampen

"Socialistische" gevangenen

Na de Duitse invasie van de Sovjet-Unie op 22 juni 1941 werden in Nederland massale arrestaties verricht van communisten en mensen met linkse, "socialistische" sympathieën. Na de inval van de Duitsers in Nederland werden de CPN en de RSAP op 20 juli 1940 verboden omdat zij zich al in de jaren dertig fel gekeerd hadden tegen het nationaalsocialisme en fascisme. De arrestanten  stonden op lange lijsten die door de lokale politie-inlichtingendiensten al voor de oorlog aangelegd waren. De Duitsers hadden aantallen te arresteren communisten opgegeven, de politie maakte een keuze wie gearresteerd moest worden en arresteerde op 25 en 26 juni 1941 zelfs vaak meer mensen dan waar de Duitsers om gevraagd hadden. In die dagen werden 420 leden van de CPN naar Schoorl gebracht, nog eens 21 leden uit de buurt van Alkmaar, van de Revolutionaire  Socialistische Arbeiders Partij (RSAP) waaronder velen van de " Sneevlietgroep"  en 13 Trotskisten.  Als gevolg van arrestaties werden in augustus nog eens 175 aan deze groep van  politieke gevangenen toegevoegd. De behandeling van de Joodse communisten was erg slecht; als "strafmaatregel"moesten zij vaak het appel op hun hurken meemaken.

Op 18 augustus 1941 werd een groep van bijna tweehonderd communisten naar Kamp Amersfoort overgebracht, en daarna nog eens 250 gevangenen. Van daar werden ze naar de Duitse concentratiekampen weggevoerd. De 25 vrouwen onder de gevangenen, voornamelijk kaderleden van de communistische partij, gingen via één van de Amsterdamse Huizen van Bewaring naar het beruchte kamp Ravensbrück. "Daar is het niet zo prettig als hier," zei Berg, de Lagerkommandant, tegen één van de vrouwen. Bijna alle communisten zijn in concentratiekamp Neuengamme terecht gekomen. De meesten van hen zijn om het leven gekomen door vergassing in vernietigingsinstituut Bernburg, door vlektyfus, door medische experimenten, door uitputting in andere concentratiekampen of later bij de ondergang van het cruiseschip Cap Arcona op de Oostzee op 3 mei 1945.

Gijzelaars

Gijzelaars Sommelsdijk

Op zondag 9  maart 1941, de eerste groep Joodse gevangenen was inmiddels weggevoerd,  werden 176 mannen (d.w.z. 4 slaapbarakken van elk 44 man)   uit Sommelsdijk in de leeftijd van 18 tot 30 jaar, een maand in Kamp Schoorl geïnterneerd wegens belediging van het Duitse leger en de Nederlandse politie.

Politieke gijzelaars

Eind juni 1941 werden 90 ARP- en CNV-voormannen tezamen met enkele kopstukken van de CHU vastgezet. Eind augustus 1941 gingen 39 van hen naar Buchenwald, waarvan zij midden november 1941 naar Nederland terugkeerden. De overigen waren inmiddels vrijgelaten.

Gijzelaars Maassluis

Op 4 juli werd een groep van 20 personen uit Maassluis geïnterneerd omdat zij  een uit Duitse gevangenschap teruggekeerde plaatsgenoot uitbundig hadden verwelkomt. Daarna zijn ze getransporteerd naar kamp Amersfoort.

Gijzelaars Rijnsburg

Begin september 1941 werd een groep van 30 inwonersn uit Rijnsburg geïnterneerd omdat zij demonstratief Koninginnedag hadden gevierd. Ook zij werden doorgezonden naar kamp Amersfoort vanwaar zij eind oktober kaalgeschoren terugkeerden in Rijnsburg.

Gijzelaars  Hummelo

Een aantal notabelen uit Hummelo werden is september geïnterneerd omdat een minderjarige inwoner o.a. telefoonkabels had doorgeknipt. Als "represaille" voor deze  sabotage  werden 100 Twentse Joden  opgepakt en naar concentratiekamp Mauthausen gedeporteerd.

Strafgevangenen

De vliegers

Op 14 mei 1941 werden een groot aantal officieren en anderen  van het 1ste luchtvaartregiment (de archieven spreken van "een honderdtal vliegeniers en ander KLM-personeel") gevangen gezet omdat ze er van verdacht werden samengewerkt te hebben met drie piloten, die met twee Fokker G-1's naar Engeland ontsnapt waren. Ze werden veroordeeld tot zes weken detentie en werden op 19 juni 1941 weer vrijgelaten.

Duitsgezinden

In juli 1941 hebben 21 WA-ers en vier Jeugdstormers (!) twee weken vastgezeten wegens het afranselen van de burgemeester van Zandvoort.

Op 26 oktober 1941 werd gemeld dat 'Das Lager Schoorl ist aufgelöst'. Toen waren er nog 238 gevangenen aanwezig, 43 daarvan werd vrijgelaten, terwijl de resterende 195 met commandant Berg overgingen naar het Kamp Amersfoort.  

Regime

Het kamp was omgeven door een dubbele prikkeldraadversperring met vier wachttorens. Het regime was niet streng, onvergelijkelijk met wat de meesten later zouden ervaren. Gevangenen mochten post en pakketten ontvangen, hoefden geen zware arbeid te verrichten en kregen hetzelfde voedsel als de bewakers. Daar staat tegenover dat met name communisten en Joden vaak werden mishandeld en pesterijen te verduren kregen, hoewel de behandeling hier meer bedoelde te vernederen dan te pijnigen. Zo moesten zij, 'op de knieën kruipende, een op de grond aangebracht stenen hakenkruis met een tandenborstel schoonmaken’. Ook werden de gevangenen in elk geval met ‘exercities’ op ondraaglijke wijze vermoeid. Niettemin wist de toenmalige waarnemend secretaris-generaal van Justitie, mr. J.P. Hooykaas (geen NSB-er) van de naar Schoorl in februari 1941 overgebrachte Joden te zeggen: ‘Daar hadden die jongens het best’.

Vanuit Canada werd ons een programma van een "Bunter Abend", gehouden  op 25 augustus 1940, toegestuurd. Dit geeft een inkijkje in de verhoudingen in de allereerste beginperiode, voor de komst van de joodse en politieke gevangenen.

Nieuws